Crna Gora zauzima tek 0,01 odsto ukupne površine svjetskog kopna, ali na njenoj teritoriji nalazi se 1,2 pisto ukupne svjetske flore. Među njima veliki je broj endema – 20 od 220, koliko ih je na Balkanskom poluostrvu i Dinaridima. Bogata je Crna Gora i drugim živim svijetom, mnoge su vrste zaštićene nacionalnim, ali i međunarodnim zakonodavstvom, ali pred Crnom Gorom i dalje je nezavršen važan zadatak – do danas, nije urađen popis svih vrsta koje žive na njenoj teritoriji. Lista vrsta zaštićenih nacionalnim zakonodavstvom nije potpuna i sadrži vrste koje ne žive ili su nestale sa teritorije Crne Gore, a neusklađena je i sa međunarodnim konvencijama o zaštiti prirode.
To je, pored ostalog, “Vijestima” rekao Bogić Gligorović, nezavisni istraživač, međunarodni ekspert za biodiverzitet i ekologiju, i nastavnik biologije u Osnovnoj školi “Sutjeska” u Podgorici.
Gligorović je učestvovao u nalaženju tri nove vrste za nauku – dvije vrste pijavica i jedna vrsta vodenog puža, koji nosi njegovo ime – bogićev montenegrospeum.
“Takođe sam tokom svojih istraživanja pronašao i publikovao u naučnim radovima 12 vrsta vilinih konjica i 17 vrsta vodenih stjenica, koje nijesu bile poznate u Crnoj Gori. Izuzetno je zadovoljstvo učestvovati u otkrivanju nove vrste za nauku ili pronaći novu vrstu za neku zemlju”, ispričao je on o svom radu za portal biodiverzitet.me, koji je nedavno objavila Evropska unija u Crnoj Gori.
Portal biodiverzitet.me dio je kampanje “I ja sam sa vama”. Kreiran je kao dio strategije održivog razvoja za 21. vijek “Green Deal” (“Zeleni sporazum”). Na vebsajtu, navodi se da je glavni cilj da Evropa postane prvi klimatski neutralan kontinent i u potpunosti ukine emisiju gasova sa efektom staklene bašte do 2050. godine, da je zaštita biodiverziteta jedan od stubova “Zelenog sporazuma”.
A raznolikost u prirodi možemo sačuvati samo ako zaštitimo već ugrožene životinje i biljke”, piše na portalu.
Koliko je bogata Crna Gora
Biodiverzitet je raznovrsnost živog svijeta na Zemlji, objašnjava Gligorović.
“Pretpostavlja se da na našoj planeti živi do 10 miliona vrsta, većina još nije otkrivena za nauku. U pogledu bogatstva biodiverziteta, Crna Gora predstavlja jedno od najznačajnijih područja Evrope. Zbog geografskog položaja, bogatstva reljefnim oblicima, vodama i raznovrsnosnim klimatskim tipovima na relativno maloj teritoriji postoji čitav niz staništa različitih tipova koja obezbjeđuju uslove za život velikom broju vrsta biljaka i životinja”, kazao je on.
Tako na teritoriji Crne Gore, procentualno u odnosu na Evropu, živi 70 posto vrsta sisara, 75 odsto vrsta ptica, 50 posto vrsta slatkovodnih riba, 79 posto vrsta morskih riba, 30 posto vrsta biljaka, kao i značajan broj reliktnih i endemičnih vrsta.
“Do sada je kod nas registrovano oko 1.500 vrsta algi, a pretpostavlja se da je taj broj značajno veći. Posljednjih 20 godina gljive se na području Crne Gore istražuju intenzivnije, pa je do sada registrovano više od 2.000 vrsta. Naučnici smatraju da ih ima više od 4.500 vrsta, a 94 vrste nalaze se na Crvenoj listi ugroženih evropskih gljiva”, rekao je Gligorović.
Prema podacima iz literature, dodaje on, u Crnoj Gori je evidentirano 590 vrsta mahovina i jetrenjača.
“Što je veoma veliki broj na maloj teritoriji. Detaljna istraživanja su u toku”, kaže.
Naučnici su na teritoriji Crne Gore do sada pronašli preko 3.600 vrsta biljaka, što je, prema riječima Gligorovića, u odnosu na površinu, svrstava na prvo mjesto među evropskim državama. Izuzetno veliko je, kako je kazao, i bogastvo faune.
“Do sada je evidentirano oko 380 morskih slatkovodnih i kopnenih vrsta mekušaca, a endemizam je izražen kod izvorskih i pećinskih vrsta puževa, tokom prethodne decenije opisan je veći broj vrsta novih za nauku poput lukine plagigeierie, bogićevog montenegrospeuma, ljiljanine zeteane”, kaže Gligorović.
Lukina plagigeieria, bogićev montenegrospeum i ljiljanina zeteana, objašnjava on, tri su najređe životinje na Zemlji.
“Jer naseljavaju samo dva izvora u Piperima i Martinićima”, dodaje.
Na aneksu II Natura 2000 mreže je barska školjka, a nacionalnim zakonodavstvom zaštićene vrste su palastura i prstac.
Gligorović dodaje da crvi, izuzev pijavica i vodenih maločekinjastih ologoheta, nisu detaljno istraženi i podsjeća da su nedavno nađene i dvije nove vrste pijavica za nauku – prokletijska dina, i balkanska glosifonija.
Zaštita prirode
Godine 1872. u svijetu je proglašen prvi nacionalni park – “Jelouston”, u Sjedinjenim Američkim Državama. Samo šest godina kasnije, na prostoru oko Biogradskog jezera nastao je “Knjažev zabran”, kasnije “Branik kralja Nikole”. Te godine mogu se računati kao početak zaštite prirode u Crnoj Gori, kaže Gligorović. Danas Crna Gora ima pet nacionalnih parkova, te druga zaštićena područja poput parkova i spomenika prirode, rezervata…
Zaštita prirode, regulisana je nizom pravnih akata, poput zakona o zaštiti pojedinih biljnih i životinjskih vrsta, zakona o nacionalnim parkovima, zakona o morskom ribarstvu… Pored toga, Crna Gora je potpisnik i većeg broja konvencija o zaštiti biodiverziteta, među kojima su Bernska konvencija o zaštiti evropske divljači i prirodnih staništa, Barselonska, CITES, Konvencija o biološkoj raznovrsnosti, Ramsar, Bonska, ACCOBAMS konvencija, UNESCO konvecija o zaštiti svjetske prirodne i kulturne baštine, te Evropska konvencija o pejzažima. U Crnoj Gori je u toku izrada mreže zaštićenih područja Natura 2000, EU direktiva o zaštićenim vrstama i staništima.
Ono što nije urađeno, zapravno nije ni započeto, kaže Gligorović, jeste izrada crvenih lista i crvenih knjiga i kategorisanje vrsta u kategorije IUCN međunarodne unije za zaštitu prirode.
“Nacionalnim zakonodavstvom u Crnoj Gori zaštićene su 873 vrste, od čega šest vrsta algi, 111 gljiva, 27 mahovina, dvije vrste paprati, 272 više biljke, devet sunđera, sedam korala, šest člankovitih crva, 18 mekušaca, pet paukolikih zglavkara, četiri vrste rakova, 14 insekata, šest bodljokožaca, 11 vrsta riba, 16 vodozemaca, 26 gmizavaca, 298 vrste ptice i 35 vrsta sisara”, nabraja Gligorović.
Zaštićena područja, kako je kazao, trenutno pokrivaju oko 12 odsto teritorije, od čega se najveći dio sastoji od pet nacionalnih parkova ‘Durmitor’, ‘Skadarsko jezero’, ‘Lovćen’, ‘Biogradska gora’ i ‘Prokletije’. Preostali dio čini više od 40 zaštićenih područja u okviru spomenika prirode, područja posebnih prirodnih karakteristika i rezervata.
“U toku je formiranje mreže zaštićenih staništa i vrsta Natura 2000 tako da će površina i broj vrsta pod zaštitom biti značajno veći”, rekao je on.
Šta ugrožava prirodu
Prema riječima Gligorovića, mnogo je razloga zbog kojih je ekosistem degradiran i fragmentiran, a ti procesi dalje vode smanjenju, pa i nestanku pojedinih vrsta.
Gligorović upozorava da su usljed lova i krivolova pojedine vrste u Crnoj Gori bile na ivici istrebljenja ili su nestale.
“Takav primjer je balkanski ris koji je istrebljen. Sivi soko u posljednjim istraživanjima nije pronađen, ali je tokom ove godine nađeno nekoliko primjeraka. Bjeloglavi sup nestao je prije nekoliko decenija zbog trovanja vukova, smanjenja nomadskog stočarstva i nedostatka hrane, tokom ove godine viđen je jedan primjerak ove vrste”, kazao je on.
Nestanak vrsta, upozoravaju stručnjaci, trajno narušava ekološku ravnotežu u različitim ekosistemima. Tako bi, kaže Gligorović, nestanak insekata koji oprašuju biljke, imao trajne posljedice po prirodu i naš današnji način života. “Nestanak predatora poput vuka u pojedinim djelovima, izazvao je prenamnožavanje različitih vrsta životinja”, objašnjava on.
Populacije vukova su se, kaže, u maloj mjeri obnovile, a zahvaljujući intenzivnim mjerama zaštite, raste i populacija medvjeda i divokoza.
Na ivici nestanka bio je i pelikan, ali je intenzivnim konzervacionim aktivnostima obnovljena velika populacija na Skadarskom jezeru.
“Urbanizacija u primorskoj oblasti veoma se negativno odrazila na rječnu kornjaču, čiji se broj jako smanjio. Vrste vilinih konjica veliki perorepi konjic i istočna plava djevica su ugrožene zbog isušivanja močvara i malih potoka. Pojava invazivnih vrsta poput azijske bubamare, plave krabe, palminog surlaša, dovela je do ugrožavanja pojedinih biljnih vrsta ili drastičnog opadanja brojnosti domaćih vrsta. Biljne vrste su takođe ugrožene pojavom invazivnih vrsta poput bagremovca, koje zauzimaju staništa na Skadarskom jezeru i delti Bojane”, objašnjava sagovornik “Vijesti”.
Brojni su negativni uticaji na ekosistem – urbanizacija, izgradnja malih hidroelektrana, farmi, intenzivna nelegalna i legalna sječa šuma, požari, lov i krivolov, izlivanje otpadnih i kanalizacionih voda, nerazvijen sistem odlaganja otpada i formiranje divljih deponija… Pored toga, dodaje Gligorović, sve izraženije su i posljedice klimatskih promjena.
“One se manifestuju kroz isušivanje voda, što je naročito izraženo kod izvora i potoka, koji pored močvara predstavljaju najugroženija staništa”, kazao je on.
Napuštanje ranijih oblika življenja, poput nomadskog, takođe utiče na ekosistem. Zbog sve manje stočara koji izdižu stoku i sve manje onih koji žive na selu, livade i pašnjaci zarastaju i postaju šume. A to, objašnjava Gligorović, takođe utiče na izmjene sastava vrsta.
Neophodna istraživanja i više časova biologije
Gligorović kaže da je problem uništavanja prirode evidentan tokom protekle decenije, ali i da su aktivnosti koje se realizuju “nedovoljne” jer je, kako je kazao, istovremeno višestruko porastao intenzitet pritisaka na prirodu. Jedan od problema koji vidi je nedostatak podataka, a podataka nema jer su, kako kaže, i sredstva za ta skupa biološka istraživanja ograničena.
“Nije sproveden popis krovnih vrsta – vrste sa zaštićene, Natura 2000, IUCN… liste, i njihovog rasprostranjenja. Nedostatak baza podataka, kao i crvenih lista i knjiga takođe su veoma značajni problemi”, kazao je on.
Gligorović je rekao i da ne postoje institucije koje se direktno bave konzervacijom, te da je to “veliki problem za očuvanje živog svijeta”.
Prema njegovim riječima, ova oblast uglavnom je zakonom uređena, ali je “primjena upitna”.
“Metodologije izrada studija procjena uticaja na životnu sredinu nisu adekvatne i u njima je dio o biodiverzitetu sveden na minimum. Zaštićena područja su malobrojna i njihovo očuvanje se većinom neadekvatno sprovodi, usljed različitih nedozvoljenih aktivnosti. Način upravljanja zaštićenim područjima zbog velikog broja upravljača nije praktičan i nije održiv. Lista vrsta koje su zaštićene nacionalnim zakonodavstvom je nepotpuna, sadrži vrste koje ne žive ili su nestale sa teritorije Crne Gore, a takođe nije usklađena sa međunarodnim konvencijama o zaštiti prirode”, rekao je on.
Zaštitu, kako je kazao, koči i nizak nivo svijesti o značaju očuvanja biodiverziteta.
“Tokom posljednjih nekoliko godina kroz reformu školstva, broj časova biologije značajno je smanjen, što ima značajne negativne posljedice na životnu sredinu i odnos prema njoj. I na posljednjem Pisa testiranju, rezultati u oblasti nauke bili su lošiji za 14 mjesta, u odnosu na prethodno testiranje”, rekao je on, dodajući da je neophodno što prije sprovesti aktivnosti koje će uticati na promjenu načina razmišljanja – kroz edukaciju, odnosno povećanje broja časova i dopunu predmetnog programa biologije u školama, edukativne kampanje…
Teritorija koja (ni)je bezbjedna za migraciju lešinara
Dva bjeloglava supa, koji su ugrožena i zakonom strogo zaštićena vrsta ptica, odstrijeljena su na teritoriji Crne Gore za dvije godine. Prvi – Perun, 2018. godine na Ulcinjskoj solani, drugi – Fojiška, nedavno na, kako se sumnja, području Pive. Obje ptice su sa Cresa (Hrvatska) i bile su opremljene satelitskim odašiljačem, u cilju praćenja uspješnosti migracije.
“Prošlog mjeseca sup Fojiška uputio se s Kvarnera prema jugu prateći rutu jesenske migracije supova prema Grčkoj, Turskoj, Bliskom Istoku i Africi, a Crna Gora česta je i gotovo nezaobilazna tačka na ovoj ruti. Sup se zaustavio i boravio neko vrijeme na području Pive, gdje se sumnja da je pogođen, a nakon čega su ornitolozi Centra za zaštitu i proučavanje ptica (CZIP) obišli lokalitet na kojem se nalazio. Supa ipak nismo uspjeli pronaći, jer je ptica u međuvremenu krenula dalje”, saopštili su juče iz CZIP-a.
Ptica je potom primijećena i na Skadarskom jezeru.
“Izašli smo na teren i pronašli Fojišku sa nekrotičnom ranom i otvorenim prelomom krila. Ptica je prevezena kod veterinara, a RTG snimak pokazao je balinu u krilu, koja je dovela i do preloma. Zbog stanja u kojem je ptica pronađena, a uz saglasnost Beli Visitor Centar sa Cresa koji je pratio Fojišku, jedinka je nažalost morala biti eutanazirana”, kazali su iz te NVO.
Podatak da su čak dva supa nastradala na teritoriji Crne Gore, kako su kazali, upozorava na problem krivolova, a pitanje je, dodaju, i koliki je stvaran broj uginuća, “i u kojem je stepenu Crna Gora smrtonosna zamka za migraciju lešinara”.
