Otvoreni francusko-njemački sukob 1940. godine trajao je samo nekoliko sedmica. Ubrzo, nacističke trupe su, praktično bez otpora, ušetale u tada najljepši grad Evrope – Pariz. Mnogi stanovnici grada svjetlosti nisu znali šta ih je snašlo, ne shvatajući novo vrijeme koje su donijele okupatorske trupe.
Iako francuska moderna historija iz tog perioda najčešće ističe herojske primjere francuskog pokreta otpora, taj period je zapamćen i po velikom broju Francuza koji su, više ili manje svojom voljom, objeručke prihvatili njemačku okupaciju, pokušavajući da život prilagode novom poretku.
I do danas je donekle tabu tema ostala saradnja istaknutih francuskih ličnosti sa nacističkim okupatorima, a u decenijama nakon završetka sukoba, čini se da je istina žrtvovana zarad nacionalnog jedinstva.
Od Gabrijele do CoCo
Jedan od simbola Pariza, i predratnog i poratnog, definitivno je bila najveća kreatorka dvadesetog vijeka, Coco Chanel.
Predratni dio njenog života slabo je dokumentovan. Odrastanje bez roditelja i muke koje je morala da prođe – od sirotišta po provinciji do lascivne zabavne scene glavnog francuskog grada sa početka vijeka – sve je to postalo dio mitologije o kreatorki, koja je i sama priču više ili manje dramatizovala, zavisno od potrebe ili inspiracije.
O “madmazel Chanel” i njenom životu nakon Drugog rata znamo neuporedivo više, naročito od kada se, deceniju nakon kraja rata, iz Švajcarske vratila za Pariz. Brend Chanel ubrzo je postao globalan, te je bio na putu da postane, uz Kokakolu i Mekdonalds, najprepoznatljiviji globalni brend XX vijeka.
Ali sudbina i život Coco Chanel tokom okupacije njene domovine oduvijek je bila obavijena velom misterije. Tek nakon njene smrti, 1971. godine, glasnije se počelo govoriti o njenoj ulozi u nacističkoj obavještajnoj mašineriji, ali i načinima kojim je Koko pokušala da postane stopostotni vlasnik jedne od najvećih fabrika novca – modne linije Šanel i svih njenih proizvoda.
Rani radovi
Nakon što je, 1913. godine, otvorila svoj prvi butik u Parizu, Koko Šanel je postala jedno od istaknutijih imena bogate pariske modne scene. Iako su njene mušterije u početku bile isključivo dame iz najviših pariskih krugova, Koko je oduvek željela da njene kreacije postanu dosta masovnije, ali i da postanu svakodnevni stil, više nego “odjeća za posebne prilike”. Željela je da ženskoj modi unese karakteristiku koja joj je vijekovima nedostajala – udobnost.
Vjerovatno bi ostala upamćena kao jedna od lokalnih, pariskih modnih legendi, jedna u nizu specifičnih genija svoje oblasti koja bi ostala karakteristika Pariza, da se 1922. godine nije pojavila na konjskim trakama na hipodromu iza Bulonjske šume. Tamo se desio sudbinski susret između Koko Šanel, revolucionarne kreatorke i uspješne poslovne žene, i Pjera Verthajmera, jevrejskog biznismena koji je već ostvario ozbiljne uspjehe u trgovini.
Imperija je stvorena!
Coci i Pjer su našli zajednički jezik, te je 1924. godine stvoreno zajedničko preduzeće Šanel Parfemi. Prema tadašnjem dogovoru, porodica Verthajmer bila je dužna da obezbijedi sve finansije za proizvodnju, distrubuciju i marketing, dok je Coco firmi ustupila svoje ime, ali i imidž koji je sa sobom nosila, kao i nepresušni izvor u vidu svojih kreacija.
Podela vlasničkog udjela, u kojoj je porodici Verthajmer pripadalo 70 posto, dok je Koko bila vlasnica samo jedne desetine preduzeća, bez ikakvih prava odlučivanja, dugo je bio razlog sukoba između suvlasnika. To nije spriječilo njihov najpopularniji proizvod, parfem “Šanel no.5”, da postane jedan od prvih istinskih, globalnih, modnih blokbastera.
Iako je prve pokušaje da preuzme kontrolu, ili barem veći udio u njoj, Koko sprovela još 1934. godine, tek će nacistička okupacija kreatorki pružiti priliku da iz posla izbaci jevrejsku trgovačku porodicu.
Kao i skoro sve francuske žene koje su okupaciju provele u naručju njemačkih oficira, i Koko je bila predmet brojnih ogovaranja, izmišljanja, preuveličavanja, do te mjere da je danas nemoguće odvojiti mit od stvarnosti. Stoga, ostaje nam da se bavimo samo dokumentovanim činjenicama.
Nacisti
Koko je najveći dio rata provela živeći na posljednjem spratu superekskluzivnog hotela Ric u Parizu, koji je u to vrijeme bio mjesto okupljanja najviših predstavnika njemačke armije, ali i njemačke politike. U njemu su pariske noći provodili i Gebels i Himler, ali i brojni visoki oficiri koji su svaku prekomandu u Pariz smatrali nagradom, naročito otkada je kao opcija počeo da figurira i ledeni Istočni front.
U to vrijeme, Koko je bila u ljubavnoj vezi sa baronom Fon Dinklageom, njemačkim obavještajnim oficirom. Bila je to veza koja je kreatorki, pored fizičke zaštite, omogućila i neometan pristup najvišim krugovima njemačke uprave u Francuskoj, te i dobru poziciju da konačno preuzme kontrolu nad firmom koja je nosila njeno ime.
Ubrzo po otpočinjanju njemačke okupacije, na snagu su stupili nacistički rasni zakoni, po kojima su svi poslovi koji su bili u vlasništvu Jevreja, praktično, izgubili vlasnika. Tu okolnost Koko je htjela da iskoristi i pokuša da preuzme brend “Šanel”.
Tek je u 21. vijeku otkriven zvaničan dopis, koji je Koko Šanel poslala vladinim predstavnicima zaduženim za oduzimanje finansijskih i poslovnih sredstava od Jevreja. U tom momentu, zvanični vlasnici “Šanela”, porodica Verthajmer, napustila je Francusku i pobjegla u Njujork, gdje su pokušali da nastave sa proizvodnjom najpopularnijeg proizvoda kompanije, parfema “Šanel no.5”.
Stoga je Koko tvrdila da se posao, iako i dalje u rukama Verthajmera, “zakonski gledano, smatra napuštenim od strane dotadašnjih vlasnika, Jevreja”.
“Stoga ja imam neosporavano pravo na kompaniju koja nosi moje ime, naročito stoga jer je profit koji sam tokom godina od kompanije dobijala u velikom neskladu sa važnošću kreacija koje sam za kompaniju napravila od njenog osnivanja. Vi imate mogućnost da ispravite nepravdu koja se prema meni sprovodi već sedamnaest godina.”
— napisala je Koko u dopisu vladinim predstavnicima višijevske Francuske, u formi molbe za pravdu.
Igre u velikoj ligi
Odgovor vlasti Koko Šanel je neprijatno iznenadio. Naime, Verthajmeri su, prije nego što su napustili Francusku, sva vlasnička prava preveli na Feliksa Amija, biznismena koji nije imao prepreka da bude vlasnik kompanije ni pod nacističkom upravom, te kompanija nije potpadala pod nadležnost organa koji su se bavili oduzimanjem jevrejske imovine.
Ipak, tokom velikog dijela okupacije, Koko je bila de facto jedini vlasnik kompanije u Francuskoj, dok je kompanija istog imena, pod kontrolom Verthajmera, preko okeana, nastavila sa proizvodnjom i prodajom čuvenog parfema “Šanel no.5”, ali i drugih proizvoda.
Pored njenog poslovnog života, ili baš zbog njega, Koko Šanel je, po danas dostupnim dokumentima, imala i vrlo kontroverznu ulogu na uzbudljivoj špijunsko-obavještajnoj evropskoj sceni tokom Svjetskog rata.
Iako je većina dokumenata prikazuje kao dobrovoljnog saradnika njemačkih obavještajaca, njene dobre veze sa visokim britanskim krugovima, te njena sposobnost da prenosi informacije između zaraćenih strana, donijeli su joj zaštitu nakon rata, koju je, prema nekim tvrdnjama, garantovao i sam Čerčil.
“Liberacion”
Po protjerivanju njemačkih trupa iz Francuske i završetku okupacije, Koko Šanel, suočena sa brojnim optužbama sa kolaboraciju, odlazi u Švajcarsku. Verthajmeri, koji su se vratili u Pariz, dobili su natrag vlasnička prava na kompaniju “Šanel parfemi” od Feliksa Amija, a pred njima je bila pravna borba za dijelove kompanije koje je, tokom okupacije, na sebe prenijela Šanel.
Pravna bitka koja se pripremala neposredno nakon prestanka vojnog sukoba, privukla je pažnju cijelog poslovnog svijeta. Ali, ishod te bitke malo ko je mogao da predvidi.
Shvatajući da bi otvorena borba protiv kreatorke, sa iznošenjem “prljavog veša”, te isticanjem njene kolaborantske uloge, umnogome oštetila brend čiji je vlasnik bio, Pjer Verthajmer je interese kompanije stavio na prvo mjesto. Tako je došlo do jednog od najmudrijih poslovnih poteza 20. vijeka.
Suđenje između poslovnih partnera završeno je 17. maja 1947. godine dogovorom koji će Verthajmere učiniti jednom od najbogatijih porodica Evrope i do danas, dok će Koko Šanel, siroče iz francuske provincije, postati jedna od najbogatijih žena svijeta, usput skidajući stigmu nacističkog saradnika.
Konačni ugovor
Dogovoreno je da se prepravi ugovor iz 1924. godine, a uz to je kreatorki isplaćen i procenat(koji je predstavljao milionsku sumu) od prodaje čuvenog “No.5“ parfema tokom ratnih godina. Koko Šanel je, uz to, dobila i prava na 2 posto od ukupne svjetske prodaje “Šanela no.5“, za šta se procjenjivalo da će joj donositi oko 25 miliona dolara godišnje.
Karakteristična je i stavka unijeta u ugovor na zahtev Koko Šanel, po kojoj će porodica Verthajmer snositi sve troškove kreatorkinog života, od sasvim beznačajnih do luksuznih, dok god je ona živa. Ovaj nesvakidašnji član ugovora bio je osnov za novo partnerstvo između velike trgovačke porodice i talentovane kreatorke.
Nakon što je poslovna imperija ponovo uspostavljena, Koko je imala samo jednu želju – da se vrati u Pariz. Iako je javno mnijenje godinama pripremano za njen povratak, trebalo je devet godina dok se Koko nije i zaista odlučila da napusti svoj švajcarski dom i vrati se u Pariz.
Godine 1954, nakon što su pomalo i zaboravljene istrage o kolaboracionistima, čiji je i sama bila predmet, Koko Šanel se, potpomognuta Verthajmerovim vezama i novcem, spektakularno vratila u prestlonicu mode. Počela je nova etapa u razvoju kompanije “Šanel“, u modi generalno, ali i u životu najčuvenije kreatorke.
