Dramska serija o mladoj šahovskoj genijalki šezdesetih dobila je hvalospjeve širom svijeta, ali šahistkinje iz stvarnog života tvrde da ona ne pokazuje do koje mjere postoje diskriminacija i rodna neravnopravnost u igri kojom ubjedljivo dominiraju muškarci.
Postoje razne upečatljive scene u “Daminom gambitu”, Netfliksovoj seriji koja priča priču o Bet Harman, mladoj šahovskoj genijalki iz šezdesetih godina prošlog vijeka.
U jednoj od njih, iskusni muški igrač uzima ruku Bet Harman i nježno je ljubi nakon što ga je ona porazila na tabli.
Takva galantnost mimoišla je Suzan Polgar u stvarnom životu kad se kao šahistkinja u takmičarskim danima našla u sličnoj situaciji.
“Sjećam se da sam jednom igrala protiv šestostrukog američkog šampiona Voltera Brauna”, kaže za BBC Polgar, jedna od prvih žena koja je ikad osvojila cijenjenu titulu velemajstora.
“Umjesto da se predao i rekao nešto kao ‘dobra igra’, rasturio je figure po tabli.”
“One su se razletjele i pogodile mene i druge ljude okolo”, dodaje ova 51-godišnjakinja.
Kao i mnogi ljudi iz šahovskog svijeta, Amerikanka mađarskog porijekla Polgar javno je hvalila način na koji je prikazana igra u Daminom gambitu i entuzijastična je povodom toga šta sve Netfliksova serija može da uradi za popularnost šaha (serija je najgledanija u 27 zemalja otkad se premijerno pojavila krajem oktobra).
Ali ona je donekle uzdržana povodom toga na koji način se serija bavi rodnim pitanjem u šahu.
“Seksizam je ublažen. Bet Harman se svakako suočava sa seksizmom, ali to je piknik u poređenju s onim kroz šta smo ja i druge šahistkinje morale da prođemo.”
Polgar se poziva na scene u kojima se lik kog igra Anja Tejlor-Foj nipodaštava među njenim muškim konkurentima kad odlučuje da učestvuje u takmičenjima.
U jednoj od ranih scena, Harman je namešteno da igra sa drugom šahistkinjom na turniru umjesto sa muškim kolegom, na primjer.
Suviše lijepo da bi bilo istinito”
“Jeste, njoj govore stvari kao što su ‘djevojke ne igraju šah’ i u prvoj epizodi serije već počinju da je odvraćaju od toga”, kaže Amerikanka mađarskog porijekla.
“Ali to nije ništa u poređenju s onim kroz šta su mnoge šahistkinje morale da prođu u stvarnom životu.”
Polgar kaže da su u Daminom gambitu muški šahisti zapravo bili “skoro suviše ljubazni da bi bili istiniti”.
“U mojoj karijeri, ne sjećam se turnira na kom se nisu dešavale stvari kao što su seksualno uznemiravanje, fizičko zastrašivanje i verbalno ili fizičko zlostavljanje.”
Suzan Polgar potiče iz porodice šahovskih genija.
Njene dvije mlađe sestre, Judit i Sofija, takođe su ostvarene šahistkinje – prva se smatra najboljom šahistkinjom svih vremena, budući da je dospjela na osmo mjesto na svjetskoj rang listi koja uključuje i muške i ženske igrače.
Međutim, dostignuća sestara Polgar zvuče još impresivnije kad uzmete u obzir koliko su sve okolnosti uvek radile protiv njih.
Rodna neravnopravnost na svakom polju
Šah je, u teoriji, igra u kojoj rod ne bi trebalo da igra bilo kakvu ulogu što se tiče takmičarskog nivoa – makar u poređenju sa fizičkim sportovima
Ali od 1.928 ljudi iz svih krajeva svijeta koji su osvojili titulu velemajstora, a koja je zvanično nastala 1950. godine, samo 37 su žene.
Samo jedna šahistkinja, Kineskinja Hou Jifan, nalazi se na rang listi aktuelnih najboljih 100 igrača u Međunarodnoj šahovskoj federaciji (FIDE) – zauzima 88. mjesto.
Prema FIDE-u, samo 16 posto igrača koji se takmiče na zvaničnim događajima širom svijeta su žene, ali ovo upravno tijelo kaže da je tokom godina proporcija rasla zahvaljujući naporima da se pojača žensko učešće.
Mjere su podrazumijevale povećanje novčane nagrade za Ženske svjetske šampionate na oko 600.000 dolara.
Odvraćanje
Ovo je i dalje svega polovina onoga što se dobija na glavnom događaju, ali za razliku od drugih sportova, ženama u šahu se dopušta da igraju protiv muškaraca.
“Jedna od glavnih stvari koje radimo je da zadržavamo žensku kategoriju.
“To je kontroverzno i mnogi ljudi tvrde da bi ova kategorija trebalo u potpunosti da bude ukinuta”, kaže Dejvid Lada, šef komunikacija u FIDE-u.
“Ali prema našem iskustvu, to može da služi kao podsticaj da se dovede više šahistkinja u igru.
“To nudi određenu podršku budući da se žene susreću sa drugačijim izazovima na putu do titule velemajstora.”
Stav upravnog tijela je da rodna neravnopravnost ne može da se “ispravi preko noći”, a FIDE vidi promociju isključivo ženskih turnira kao način da se žene izbore sa aktuelnim i budućim problemima.
“Ženski događaji, sa nagradnim fondom koji se dijeli isključivo među ženama, pomoći će im da žive od igranja šaha.
“I mi se nadamo da će postojanje više profesionalnih šahistkinja, zauzvrat, privući više devojaka igri”, dodaje Lada.
Šahistkinje “ispare”
Stopa učešća žena varira u velikoj mjeri od zemlje do zemlje.
Ono što se čini da je skoro jedinstveno jeste koliko su šahistkinje mnogo sklonije da odustanu od šaha nego njihovi muški takmaci.
Dvostruka američka šampionka Dženifer Šahade, koja je i direktorica Ženskog programa pri Američkoj šahovskoj federaciji, kaže da je veliki izazov održati djevojke i mlade žene u igri, čak i u zemljama sa visokim ukupnim brojem šahistkinja kao što je Amerika.
“Žensko učešće u SAD je visoko skoncentrisano na mlađe uzraste.
“Ono je ukupno oko 15 posto, ali među sedmogodišnjakinjama možemo da imamo čak i 28 posto”, objašnjava Šahade.
“Ali kad stignemo do odraslih, ljudi sličnih Bet Harman, ta brojka je poprilično niža”, dodaje ona.
Šahade, koja je napisala dvije knjige o ženama u šahu (Šahovska kučka i Igraj kao djevojčica), kaže da rješenost glavnog lika – Bet Harman – u Netfliksovoj seriji nije stavljena na probu kao što bi bila u stvarnom životu.
“Ona ima mnogo dobrih odnosa sa muškarcima, a oni su puni podrške prema njoj”, kaže bivša šampionka.
“Serija je više kul model drugačijeg načina na koji bi rod mogao da izgleda u svijetu uopšte”, dodaje ona.
“Osim toga, djevojke obično prestanu da igraju šah baš zato što ih je toliko malo.”
Naslijeđe seksizma
Suzan Polgar stoji iza toga da su se uslovi za žene koje žele da igraju takmičarski šah popravili od njenih igračkih dana, koji su se okončali ranih 2000-tih.
Ali velemajstorka vjeruje da je šahovsko okruženje i dalje “prilično zastrašujuće za žene”.
Još jednom, ona se poziva na lično iskustvo: od 2007. godine, Polgar je trenirala šahovske timove na američkim univerzitetima i postala prva žena koja je predvodila muški tim na putu do osvajanja nacionalne titule – na veliko zgražavanje nekih muških kolega.
“Neki treneri rivalskih univerziteta i dalje su odbijali da se rukuju sa mnom ili da mi čestitaju kad pobijedimo”, kaže ona.
“Dakle, ako želite da djevojke i mlade žene ostanu u šahu, morate da im pokažete da nisu same u oblasti kojom dominiraju muškarci.”
“Djevojke su već dovoljno odvraćene od igranja šaha još u školskom uzrastu. To dovodi do toga da se one zapitaju: ‘Zašto bih morala da trpim ovo? Ne želim da mi redovno govore da nisam dovoljno dobra'”, dodaje Polgar.
Upravo zbog čega ljudi poput nje i njene sestre Judit na sav glas hvale Damin gambit na svojim nalozima na društvenim mrežama.
Popularnost Netfliksove serije doživljava se ne samo kao promotivna prilika za sam šah, već i kao “mamac” za potencijalne nove igrače.
“Ako ništa drugo, čini se da navodi mnoge roditelje da nađu načina da uvuku kćerke ili nećake u igru”, kaže Dženifer Šahade smejući se.
“To je jedna od najpozitivnijih stvari koje možemo da uradimo da bismo se pozabavili rodnom neravnopravnošću u šahu.”
A moglo bi i da natjera nekog da se zamisli nad ironijom seksualne diskriminacije u igri u kojoj je ženska figura, kraljica, najmoćnija na tabli.
