Piše: Danijal Hadžović
Dr. Mehmed Spaho, jedan od najznačajnijih bosanskohercegovačkih i bošnjačkih političara 20. vijeka, lider Jugoslavenske muslimanske organizacije (JMO) i prvi Bošnjak u Vladi Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (SHS) pod nerazjašnjenim okolnostima umro je 29. juna 1939. godine u hotelu “Srpski kralj” na Kalemegdanu u Beogradu. Na taj je način okončana dvadesetogodišnja politička karijera čovjeka koji je u prvoj Jugoslaviji bio neprikosnoveni lider Bošnjaka.
Rađanje lidera
Mehmed Spaho je rođen 13. marta 1883. godine u Sarajevu i potiče iz porodice koja nije spadala u krug krupnih feudalaca, već se bavila kazandžijskim zanatom. Mehmed Spaho je završio osnovnu školu i Veliku realnu ginmaziju u Sarajevu, dok je studije prava pohađao na Univerzitetu u Beču do 1906. godine, a već 1907. Polažio je doktorski ispit koji uspješno brani, te naredne godine biva promoviran za doktora pravnih nauka. Prije Prvog svjetskog rata Spaho je obavljao sitnije političke funkcije. Na sjednici 11. novembra 1910. godine izabran je za sekretara trgovačko-obrtničke komore, a 1914. za člana Gradskog vijeća Sarajeva.
Tokom Prvog svjetskog rata politički život u BiH gotovo je potpuno zamro. Bosanski sabor, jedinu visoku instituciju (istina, s ograničenim ovlastima) koju su činili isključivo domaći ljudi, car Franjo Josip raspustio je 1915., a većina stranaka obustavila je svoj rad. Ono će Spahu potom ustoličiti za lidera bošnjačkog naroda bio je turbulentni rasplet historijskih događaja pri kraju Drugog svjetskog rata, odnosno jasan projugoslovenski stav koji je je zauzeo, a kojim se izdvojio u odnosu na predratne bošnjačke političar. Naime, za razliku od srpskih političkih lidera u BiH koji su podržavali sveopšte južnoslavensko ujedinjene sa Srbijom i Crnom Gorom, hrvatski i bošnjački političari bili su podijeljeni po tom pitanju. Safvet-beg Bašagić, književnik, historičar i predratni predsjednik Sabora, u tom pogledu je smatrao da se južnoslavensko ujedinjenje u novu državu treba desiti isključivo između južnoslavenskih zemalja iz Austro-Ugarske, ali ne i sa Srbijom i Crnom Gorom. Korak dalje otišao je još jedan od predratnih lidera, Šerif Arnautović, koji je zagovarao ideju da BiH kao autonomna regija postane dio samostalne Ugarske države poslije rata. Ovu ideju podržavali su i Mađari, te je radi lobiranja za nju krajem 1918. Sarajevo posjetio i ugarski premijer Istvan Tisza, koji se sastao s političkim i društvenim liderima. Međutim, tada je Spaho, koji se već nametnuo kao lider projugoslovenske struje među Bošnjacima, a kojoj je od znamenitih ličnosti pripadao i reis Džemaludin Čaušević, jasno poručio da odlučno odbija taj plan i da je za Bošnjake jedina prihvatljiva opcija opšte južnoslavensko ujedinjenje.
Ovaj odlučan projugoslovenski stav u događajima koji su slijedili, najprije proglašavanju Države SHS od južnoslavenskih pokrajina iz Austro-Ugarske, a potom i njenog ujedinjenja sa Srbijom u Kraljevinu SHS, za Spahu su značili da on postaje novi predvodnik bošnjačkog naroda u novoj jugoslovenskoj zajednici.
Osnivanje JMO-a
Svoju jugoslovensku orijetanciju Spaho je potvrdio i kroz naziv stranke koju je ubrzo osnovao. Na sjednici koja je trajala od 14. do 17. februara 1919., osnovana je Jugoslovenska muslimanska organizacija, a njen prvi predsjednik bio je tuzlanski muftija Ibrahim-ef. Maglajlić. Naime, Spaho tada nije mogao preuzeti funkciji predsjednika s obzirom da je u početku važilo pravilo da članovi vlade ne mogu biti i lideri stranaka, a Spaho je tada obnašao funkciju ministra šuma i ruda u prvoj jugoslovenskoj vladi Stojana Protića. Kao jedan od prvih ciljeva JMO je sebi zadao borbu za autonomiju BiH u okviru jugoslovenske države. Na izborima održanim 1920. JMO je pojedinačno bio najjača stranka u Bosni i Hercegovini, te su im pripala 23 poslanička mjesta u Narodnoj skupštini Kraljevine SHS.
Raspored mandata u BiH za Skupštinu Kraljevine Jugoslavije nakon izbora 1920.
No, Kraljevina SHS se suočavala s dubokim političkim problemom – pitanjem uređenja.
Tokom pregovora o ujedinjenju krajem 1918. delegacija Države SHS zahtijevala je republikanizam i federalizam s očuvanjem postojećih političkih jedinica. Predstavnici Srbije htjeli su unitarizam i monarhizam s dinastijom Karađorđevića na čelu. Argument snage svakako je bio na strani Srbije. Pored činjenice da su se našli na strani pobjednika, Srbija je na raspolaganju imala vojnu silu, u tom trenutku prijeko potrebnu za uvođenje reda i sigurnosti na teritoriji Države SHS u koju su italijanske trupe već uveliko prodirale namjeravajući sebi pripojiti dijelove jadranske obale. Predstavnici Države SHS u konačnici su popustili po pitanju oblika vladavine i prihvatili da se proglasi Kraljevina SHS s dinastijom Karađorđevića na čelu. No nisu popustili po pitanju unutrašnjeg uređenja. Stoga je odlučeno da će se o uređenju nove države odluka donijeti naknadno, u ustavotvornoj skupštini, pri čemu bi za usvajanje prvog ustava bilo potrebno 2/3 glasova. Prvog decembra 1918. godine Aleksandar Karađorđević proglasio je Kraljevinu SHS. Do usvajanja novog ustava, nastavile su da funkcionišu postojeće političke jedinice sa svojim institucijama.
Naredne dvije i po godine u novoj državi će stoga obilježit žestoka politička borba glede političkog uređenja zemlje. Na jednoj strani stajali su kraljevski dvor i vodeće dvije srpske stranke, Narodna radikalna i Demokratska stranka, koje su željele centralističko uređenje. Stjepan Radić i HSS koji su uživali plebiscitarnu podršku Hrvata, beskompromisno su zagovarali federaciju. Slovenska ljudska stranka i Muslimanska narodna stranka predlagali su kompromisno rješenje između ta dva zahtjeva – da se Jugoslavija administrativno podijeli na postojeće jedinice koje će biti organizovane kao autonomne pokrajine. Ovog stava, zanimljivo, bio je i drugi čovjek radikala Stojan Protić, koji je zagovarao podjelu države na 9 historijskih oblasti, od kojih bi Bosna i Hercegovina bila jedna od njih.
Ipak, Nikola Pašić i Aleksandar Karađorđević bili su odlučni da novoj državi nametnu centralističko uređenje. Problem je bio što su Srbi demografski činili manje od 50% stanovništva u novoj državi, tako da je i podrška u Narodnoj skupštini njihovoj ideji uređenja bila daleko ispod dvotrećinske. Stoga su u datom periodu poduzeli čitav niz aktivnosti, smicalica i poteza, ne bi li na kraju njihov željeni koncept uređenja bio proveden. Tako je Aleksandar poništio prvobitni dogovor o potrebnoj 2/3 većini za novi ustav, te umjesto toga donio odluku da će za izglasavanje ustava biti potrebna prosta natpolovična većina. Ipak, prorežimske stranke svejedno su imale manje od polovine zastupnika. Komunistička partija (koja je na izborima 1920. završila kao četvrta) bila je zabranjena nedugo nakon izbora, tako da njihovi zastupnici nisu mogli glasati. Poslanici HSS-a bojkotovali su rad Skupštine, pa ni oni nisu glasali.
Pašić je shvatio dau glasovi JMO-a postaju presudni i da je za to neophodno Spahu odvući od Radića i privući na svoju stranu. Ustav je u konačanici donesen tijesnom većinom, s glasovima 223 poslanika Ustavotvorne skupštine: Demokratske stranke 89, Narodne radikalne stranke 87, Saveza zemljoradnika 3, Jugoslovenske muslimanske organizacije 23, Džemijeta (stranke koja je okupljala Turske i Albance) 11, Kmetijske stranke (tzv. Slovenački radikali dr. Bogumila Vošnjaka) 10 i glasa Spasoja Piletića kao nezavisnog poslanika. Protiv je bilo 35 poslanika (socijalisti, republikanci i Srpska zemljoradnička stranka) a apstinirao je čak 161 poslanik – Hrvatske republikanske seljačke stranke i Komunističke partije Jugoslavije, Narodnoga kluba i Jugoslovenskog kluba.
Na taj način, u krajnje sumnjivoj parlamentarnoj proceduri, Spaho je postao kum centalističkom uređenju Jugoslavije. Koliko je to samom Spahi i BiH u konačnici donijelo koristi, pokazali su događaji koji su uslijedili. Shvativši da je nasamaren od Pašića i da većinu stavki iz dogovora ovaj ne namjerava ispoštovati, Spaho je već 1922. napustio vladu, nakon čega se okrenuo savezu sa Radićem i ponovo gorljivo počeo zagovarati autonomiju BiH i decentralističko uređenje zemlje.
No bilo je već kasno. Kraljevina SHS je potvrđena kao unitarna centralistička država, a politički predstavnici ostalih naroda nisu imali izgledne šanse za preuređenje države bez volje srpskih političkih elita.
Borac za autonomiju BiH
U dvadesetim godinama prije uvođenja diktature Spaho se najprije držao saveza sa Radićem, Korošecom gdje su zagovarali decentralizaciju države i napuštanje rigidnog unitarizma, a kasnije će se ovom savezu pridružiti i Demorkatska stranka i njen lider Ljubomir Davidović koji je u međuvremenu revidirao svoje stavove po pitanju organizacije države od podržavanja unitarizma, do koncepta da Kraljevina SHS treba biti uređena kao federacije četiri jedinice: Srbije, Hrvatske, Slovenije i Bosne i Hercegovine.
Nakon što je kralj Aleksandar Karađorđević zaveo diktaturu 6. 1. 1929. godine, stranački život u Jugoslaviji je bio ugušen. Mehmed Spaho i JMO su prestali aktivno politički djelovati. Međutim, on je održavao dobre odnose sa kraljem, što potvrđuje njegovo prisustvo na rođendanu kraljice Marije svega tri dana nakon zavođenja diktature. Nakon oktroisanja ustava 3. septembra 1931. godine, politički život u Jugoslaviji se aktivira, a samim time i Mehmed Spaho. Januara 1931. godine, Spaho je objavio posebnu rezoluciju JMO-a. U njoj je izrazio svoj stav i stav JMO u ime svih Muslimana BiH o uređenju jugoslavenske države i pozicije Bosne i Hercegovine u njoj, u kojoj kritizira centralističko uređenje države, a zastupa decentraliziranu državu ravnopravnih političko-historijskih jedinica u kojoj bi BiH, kao najstarija historijsko-politička jedinica, bila jedna od tih ravnopravnih jedinica.
Nedugo zatim, u oktobru kralj Aleksandar je krenuo u posjetu Francuskoj i 9. oktobra 1934. godine u Marseju na njega je izvršen atentat od strane Velička Georgijeva Kerina, pripadnika VMRO. Naime, već naredne godine održani su poznati petomajski skupštinski izbori, a JMO je bila u opoziciji, ponovo formirajući savez s HSS-om, predvođenim sada Vladkom Mačekom. Novi predsjednik vlade postao je dr. Milan Stojadinović, a najavljivalo se osnivanje nove stranke u koju bi ušli Aco Stanojević (predsjednik radikala), Milan Stojadinović, Anton Korošec te Mehmed Spaho. Tako će se Spaho nakon glasanja za Vidovdaski ustav ponovo naći u savezu s radikalima. Stvorena je Jugoslavenska radikalna zajednica (JRZ), koju je činio savez sastavljen od radikala, JMO-a i Korošecove Ljudske stranke. Zbog svog prelaska u vladu, Spaho je bio oštro kritiziran, ali je to pravdao „iscrpljenošću i ekonomskom krizom Bošnjaka i Bosne i Hercegovine“.
Mehmed Spaho je u svojim govorima pravdao stvaranje JRZ te stupanje u vladu, govorivši da se nije odrekao autonomističke ideje. Naprotiv, smatrao je da će lakše doći do tog cilja u oviru JRZ, te da je želja JRZ da se stvara jedan jugoslavenski nacionalizam, izrastanjem iz naroda („odozdo“). Ipak, sve snažniji otpor od strane Hrvata te sada i otvoreni pritisak Velike Britanije na kneza Pavla da riješi “hrvatsko pitanje u zemlji”, Stojadinovića je stavljao u sve teži boložaj. Dodatni problem mu je predstavljala i bliska saradnja s Hitlerovom Njemačkom i Musolinijevom Italiju, zbog čega se Stojadinović našao u nemilosti kneza Pavla i njegovih britanskih saveznika. Konačno, knez Pavel smijenio je Stojadinovića s mjesta predsjednika Vlade u februaru 1939., a na njegovo mjesto postavljen je Dragiša Cvetković s osnovnim zadatkom da riješi hrvatsko pitanje kroz omogućavanje Hrvatima da dobiju svoju političku jedinicu. Otvoren je put za Sporazum Cvetković-Maček. Na njemu je kao prepreka stajao još samo Spaho.
Smrt Spahe
Pred kobni odlazak u Beograd, uoči svoje smrti, Mehmed Spaho je bio jako zabrinut zbog najavljene mogućnosti da “pregovori između Vladimira Mačeka i Krune u Beogradu mogu rezultirati podjelom Bosne i Hercegovine”. Sporazum je od Spahe tretiran kao hrvatsko-srpski dogovor o sudbini BiH.
Prije smrti Spaho u Sarajevu saziva sastanak bošnjačkih prvaka na kojem je govorio o pregovorima Cvetkovića i Mačeka, koji bi se, prema njegovim saznanjima, imali završiti podjelom Bosne. Poslije duge diskusije Spaho je kazao kako će i dalje nastaviti svoju borbu i ni u kom slučaju neće dozvoliti da Kraljevsko namjesništvo donese jednu odluku koja nije po volji Muslimanima.
Nakon toga otišao je u Beograd, i odsjeo u hotelu “Srpski kralj” ujutro 29. juna. Bio je u kupatilu. Po izlasku iz kupatila poslužena mu je kahva koju je popio i momentalno pao mrtav.
Oni koji vjeruju u ubistvo, navode da je glavni naručitelj bio knez Pavle Karađorđević, koji je smatrao da je Spaho prepreka za Sporazum Cvetković-Maček o podjeli Bosne i Hercegovine, koji je, zaista, i sklopljen nepuna dva mjeseca nakon Spahine smrti, 26. avgusta 1939. godine. Opet znakovito, knez Pavle je i uputio dr. Spahi poziv na audijenciju u Beogradu tog kobnog 29. juna 1939.
Zanimljivo, dopisnik istanbulskog lista “Džumhurijet”, Mehmed Sulejmanpašić, objavio je 5. jula 1939. sumnju da je Spaho otrovan, argumentirajući to i stavom šefa beogradske policije Dragog Jovanovića, koji je “čitavo vrijeme bio u sobi sa Spahinim tijelom, istjerujući svakog koji se zadržavao više od pola minute”.
Mehmed Spaho je sahranjen u haremu Gazi Husrev-begove džamije u Sarajevu.
Sporazum Cvetković-Maček koji je potpisan nedugo nakon Spahine smrti nije bila dugog vijeka, s obzirom da je manje od dvije godine nakon smrti Spahe, i Kraljevina Jugoslavija u naletu njemačkih tenkova okončala svoj život.
